Một công ty Trung Quốc có thể mua động cơ của Toyota về, tháo rời từng chi tiết để sao chép thiết kế. Nhưng họ không thể sao chép được kiến thức, trình độ và kinh nghiệm.

Triết lý của người Nhật

Trên những con đường tấp nập, nhiều người sẽ quen với hình ảnh những chiếc xe cũ của Nhật Bản dù đã qua hàng chục năm sử dụng vẫn lầm lũi lăn bánh một cách bền bỉ.

Dẫu cho sự trỗi dậy mạnh mẽ của các đối thủ đến từ Trung Quốc, người trong cuộc nhận định công nghệ ô tô của Nhật Bản vẫn ở một đẳng cấp hoàn toàn khác. Thậm chí có lời ví von rằng người Trung Quốc dù cho “có bản vẽ hay tháo tung ra thì 50 năm nữa cũng không sao chép nổi”.

Điều này có thể nói quá nhưng cũng phần nào đó đúng sự thật. Bởi sau hàng chục năm nỗ lực, với nguồn lực khổng lồ và một thị trường nội địa rộng lớn, các nhà sản xuất Trung Quốc vẫn chưa thể tạo ra những động cơ đốt trong có thể sánh ngang với các đối thủ Nhật Bản về độ bền huyền thoại, hiệu suất tối ưu và sự tinh xảo trong từng chi tiết.

Sự vượt trội của động cơ Nhật Bản không chỉ đơn thuần nằm trong những bản vẽ kỹ thuật phức tạp hay các bằng sáng chế được bảo hộ nghiêm ngặt. Nền tảng sâu xa và vững chắc nhất của nó lại bắt nguồn từ một khái niệm vô hình, một triết lý sản xuất độc đáo đã ăn sâu vào tiềm thức của cả một quốc gia: “Monozukuri”.

Trong tiếng Nhật, có hai từ để chỉ việc sản xuất là “seizo” và “seisan”. Nhưng người Nhật còn có một từ thứ ba, mang một ý nghĩa sâu sắc hơn nhiều: “Monozukuri”. Nó không chỉ đơn thuần là “sản xuất” hay “chế tạo”, mà có thể được hiểu là “nghệ thuật, khoa học và kỹ năng làm ra mọi thứ”.

Monozukuri là sự kết hợp giữa niềm tự hào của người thợ thủ công lành nghề và quy trình công nghiệp hiện đại, đòi hỏi việc tạo ra những sản phẩm có chất lượng cao nhất với mục tiêu tối thượng là làm hài lòng khách hàng, mang theo niềm tự hào về tiêu chuẩn Nhật Bản.

Bổ trợ và hiện thực hóa cho triết lý Monozukuri là “Kaizen” – một thuật ngữ có nghĩa là “thay đổi để tốt hơn” hay “cải tiến liên tục”.

Kaizen không phải là việc tạo ra những đột phá vĩ đại, mang tính cách mạng trong một sớm một chiều. Thay vào đó, nó là một quá trình cải tiến dần dần, có phương pháp, và quan trọng nhất là có sự tham gia của tất cả mọi người trong tổ chức, từ người công nhân ở cấp thấp nhất đến ban lãnh đạo cao nhất.

Toyota chính là ví dụ điển hình và nổi tiếng nhất thế giới về việc áp dụng thành công Kaizen vào hệ thống sản xuất của mình. Thông qua Kaizen, hàng ngàn cải tiến nhỏ được thực hiện mỗi ngày.

Sự kết hợp của hai triết lý này tạo ra một môi trường làm việc đặc biệt. Mỗi người lao động không chỉ đơn thuần là một người lắp ráp theo chỉ dẫn, mà họ được coi là một “nghệ nhân”, một chuyên gia có trách nhiệm sâu sắc với chất lượng của sản phẩm mà họ tạo ra.

Họ được khuyến khích và trao quyền để dừng cả một dây chuyền sản xuất nếu phát hiện ra sai sót, và chủ động đề xuất các giải pháp cải tiến. Chính điều này đã trực tiếp tạo ra những sản phẩm có độ hoàn thiện cực cao, độ tin cậy vượt trội và gần như không có lỗi vặt.

Từ triết lý tạo thành hệ sinh thái

Việc thấm nhuần triết lý Monozukuri và Kaizen không chỉ nâng cao chất lượng sản phẩm, mà còn tạo ra hai hệ quả mang tính chiến lược, giúp củng cố vị thế thống trị của ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản.

Thứ nhất, nó tạo ra một “hệ miễn dịch” tự nhiên chống lại các lỗi sản phẩm. Các quy trình sản xuất thông thường trên thế giới thường tập trung vào việc kiểm tra chất lượng (QC – Quality Control) ở khâu cuối cùng của dây chuyền. Sản phẩm được làm xong, sau đó mới được mang đi kiểm tra.

Cách làm này có thể phát hiện ra lỗi, nhưng nó không ngăn chặn được việc lỗi đó xảy ra ngay từ đầu. Ngược lại, triết lý của người Nhật tích hợp việc đảm bảo chất lượng (QA – Quality Assurance) vào từng bước của quy trình.

Mỗi công nhân, mỗi công đoạn đều là một chốt chặn chất lượng. Hệ thống này có khả năng tự phát hiện, tự sửa lỗi và tự cải tiến một cách liên tục. Kết quả là, chất lượng không phải là một mục tiêu để kiểm tra, mà nó trở thành một thuộc tính cố hữu, một phần DNA của chính quá trình sản xuất. Đây là sự khác biệt căn bản giữa việc “kiểm tra để đạt chất lượng” và “sản xuất ra chất lượng”.

Thứ hai, triết lý này đã hun đúc nên một hệ sinh thái công nghiệp phụ trợ đồng bộ và cực kỳ mạnh mẽ. Các nhà sản xuất ô tô khổng lồ như Toyota hay Honda không tự mình làm ra mọi linh kiện.

Họ phụ thuộc vào một mạng lưới hàng trăm, thậm chí hàng ngàn nhà cung cấp. Điều đặc biệt là triết lý Monozukuri và Kaizen không chỉ tồn tại ở các tập đoàn lớn, mà nó đã lan tỏa và thấm nhuần trong cả nền công nghiệp Nhật Bản.

Các nhà cung cấp, dù lớn hay nhỏ, cũng chia sẻ chung một tiêu chuẩn chất lượng và một tinh thần cải tiến không ngừng. Điều này tạo ra một chuỗi cung ứng mà ở đó, mọi mắt xích đều mạnh mẽ, đáng tin cậy và hoạt động một cách đồng bộ.

Một công ty Trung Quốc có thể mua một động cơ của Toyota về, tháo rời từng chi tiết để sao chép thiết kế. Nhưng họ không thể nào sao chép được toàn bộ hệ sinh thái gồm hàng trăm nhà cung cấp Nhật Bản, những người đã dành cả cuộc đời để hoàn thiện quy trình sản xuất một chiếc gioăng cao su, một chiếc bạc đạn, hay một con bu-gi với độ chính xác và độ bền tuyệt đối.

Cách đi của Trung Quốc hoàn toàn khác

Nếu như con đường của Nhật Bản được xây dựng dựa trên sự tỉ mỉ, cải tiến liên tục và chiều sâu văn hóa, thì hành trình của ngành công nghiệp ô tô Trung Quốc lại là một câu chuyện về tốc độ, quy mô và khả năng học hỏi thần tốc.

Bằng một chiến lược hoàn toàn khác biệt, Trung Quốc đã có những bước tiến nhảy vọt, biến mình từ một người chơi vô danh thành một thế lực khổng lồ trên thị trường toàn cầu.

Trong giai đoạn sơ khai, nhiều hãng xe Trung Quốc đã chọn con đường nhanh nhất để tiếp cận thị trường: sao chép thiết kế từ các thương hiệu nổi tiếng trên thế giới.

Sau giai đoạn sao chép, Trung Quốc đã thực hiện một bước đi chiến lược khôn ngoan hơn: tận dụng thị trường nội địa khổng lồ của mình như một “thỏi nam châm” để thu hút các nhà sản xuất ô tô hàng đầu thế giới đến thành lập các nhà máy liên doanh.

Thông qua các liên doanh này, các công ty Trung Quốc không chỉ thu được lợi nhuận mà quan trọng hơn, họ đã tiếp cận và học hỏi được các quy trình quản lý sản xuất tiên tiến, công nghệ chế tạo và hệ thống kiểm soát chất lượng.

Việc hợp tác đã giúp họ nhanh chóng nâng cao năng lực sản xuất và tạo ra một nền tảng vững chắc cho các bước phát triển tiếp theo.

Mặc dù đã đạt được những thành tựu đáng nể, con đường phát triển “đi tắt đón đầu” của Trung Quốc đã vô tình tạo ra một “khoảng trống kinh nghiệm” trong lĩnh vực công nghệ động cơ đốt trong.

Bằng cách sao chép thiết kế và tiếp nhận chuyển giao công nghệ hoàn chỉnh từ các liên doanh, các kỹ sư Trung Quốc đã bỏ qua một giai đoạn cực kỳ quan trọng: giai đoạn “vật lộn” với những vấn đề cơ bản nhất của thiết kế động cơ.

Đây chính là giai đoạn thử và sai, giai đoạn mà các kỹ sư Nhật Bản đã phải trải qua trong suốt nhiều thập kỷ. Chính trong quá trình gian khổ đó, những kiến thức ngầm, những kinh nghiệm xương máu về đặc tính vật liệu, về dung sai cho phép, về cách tối ưu hóa dòng chảy không khí, hay về độ bền của từng chi tiết dưới áp lực cực hạn mới được hình thành.

Việc nhận một bản vẽ kỹ thuật hoàn chỉnh giống như được trao cho đáp án của một bài toán khó mà không cần phải tự mình giải. Người ta có thể chép lại đáp án một cách chính xác, nhưng sẽ không thể nào hiểu được một cách sâu sắc và bản chất con đường tư duy đã dẫn đến đáp án đó.

Sự khác biệt này còn đến từ mục tiêu chiến lược của hai nền công nghiệp. Trong giai đoạn phát triển bùng nổ, mục tiêu hàng đầu của ngành ô tô Trung Quốc là nhanh chóng phổ cập phương tiện di chuyển cho một thị trường nội địa 1.4 tỷ dân. Điều này đòi hỏi một triết lý sản xuất ưu tiên “giá cả phải chăng”, “nhiều tính năng” và chất lượng ở mức “tốt đủ dùng”.